Patojenin Farklı Türleri

Patojenler, hastalığa neden olan veya bu hastalığa neden olma potansiyeline sahip mikroskobik organizmalardır. Protozoan Giardia, giardiasis adı verilen ishal hastalığına neden olmaktadır. Giardia türleri serbest yüzme trofozoitleri ve yumurta şeklinde kistler olarak bulunmaktadır. Bu organizmaların sert çevresel koşullar altında hayatta kalmasını kolaylaştıran kistik aşamadır. Farklı patojen türleri arasında bakteri, virüs, protist amip, plasmodyum vb. mantar, parazitik kurt yassı kurt ve yuvarlak kurt ve prionlar bulunmaktadır. Bu patojenler minörden hayatı tehdit eden ciddiyette çeşitli hastalıklara neden olurken, tüm mikropların patojenik olmadığını bilmek önemlidir.
Aslında, insan vücudu normal florasının bir parçası olan binlerce bakteri, mantar ve protozoa türünü içermektedir. Bu mikroplar, sindirim gibi biyolojik aktivitelerin ve bağışıklık sistemi işlevinin doğru çalışması için faydalıdır ve önemlidir. Yalnızca vücutta tipik olarak mikropsuz tutulan yerler kolonize olduğunda veya bağışıklık sistemi tehlikeye girdiğinde sorunlara neden olurlar. Buna karşılık, gerçekten patojenik organizmaların tek bir amacı vardır: hayatta kalmak ve her ne pahasına olursa olsun çoğalmak. Patojenler, bulunduğu kişiye virüs bulaştırmak, bağışıklık tepkilerini atlamak, çoğalmak ve başka bir kişiye iletilmek üzere ve bulunduğu vücuttan kaçmak için özel olarak uyarlanmıştır.

Patojenler Nasıl Bulaşır?

Patojenler doğrudan veya dolaylı olarak bulaşabilir. Doğrudan bulaşma, doğrudan vücuttan vücuda temas yoluyla patojenlerin yayılmasını içermektedir. Anneden çocuğa HIV, Zika ve sifiliz ile örneklendiği gibi gerçekleşebilir. Bu tür doğrudan bulaşma anne-çocuk aynı zamanda dikey bulaşma olarak da bilinmektedir. Patojenlerin yayılabileceği diğer doğrudan temas çeşitleri arasında öpme herpes simpleks virüsü, dokunma MRSA ve cinsel temas insan papilloma virüsü veya HPV bulunmaktadır.
Patojenler dolaylı bulaşma yoluyla da yayılabilir. Bu, patojenlerle kirlenmiş bir yüzey veya madde ile teması, aynı zamanda, bir hayvan veya bir böcek vektöründen temas ve iletimi de içermektedir. Dolaylı aktarım türleri bulunmaktadır ve türlerden bazıları aşağıdaki gibidir:
• Havadan yayılan: Havadan yayılan patojen atılır tipik olarak hapşırmak, öksürmek, gülmek vb. hava da asılı kalır ve başka bir kişinin solunum membranları tarafından solunur veya temas eder.
• Damlacıklar: Vücut sıvısının damlacıkları tükürük, kan vb. içerisindeki patojenler başka bir kişiyle temas eder veya bir yüzeyi kirletir. Tükürük damlacıkları çoğunlukla hapşırma veya öksürme yoluyla yayılır.
• Gıda kaynaklı bulaşmalar: Bulaşmış yiyecekleri yiyerek veya bulaşmış yiyecekleri kullandıktan sonra uygun olmayan temizleme alışkanlıklarıyla gerçekleşir.
• Su kaynaklı: Patojen tüketimle veya kirli suyla temas edildiğinde yayılır.
• Zootonik: Patojen hayvanlardan insanlara yayılır. Bu, hastalıklara sahip hayvanları yemek veya beslemek ve vahşi hayvanlardan ya da evcil hayvanlardan insanlara bulaşma yoluyla ileten böcek vektörlerini içermektedir.
Patojen iletimini tamamen önlemenin bir yolu olmasa da, patojenik bir hastalık edinme ihtimalini en aza indirmenin en iyi yolu iyi hijyen sağlamaktır. Bu, tuvaleti kullandıktan sonra elleri doğru şekilde yıkamayı, çiğ gıdaları işlemeyi, evcil hayvanların bakımı ve mikroplara maruz kalan yüzeylerle temas edildikten sonra hijyenin sağlanmasını içermektedir.

Patojen Türler

Patojenler çok çeşitlidir ve hem prokaryotik hem de ökaryotik organizmalardan oluşmaktadır. En sık bilinen patojenler bakteri ve virüslerdir. Her ikisi de bulaşıcı hastalığa neden olabilirken, bakteri ve virüsler birbirinden çok farklıdır. Bakteriler toksinler üreterek hastalığa neden olan prokaryotik hücrelerdir. Virüsler, bir protein kabuğu veya kapsid içine alınmış nükleik asit DNA veya RNA parçacıklarıdır. Virüsün çok sayıda kopyasını almak üzere konakçılarının hücre makinelerini devralarak hastalığa neden olurlar. Bu aktivite, işlemdeki konakçı hücreyi yok eder. Ökaryotik patojenler, mantarları, protozoan protistleri ve parazitik kurtları içermektedir.
Prion proteinleri diğer normal proteinlerle aynı amino asit dizilerine sahiptir, ancak anormal bir şekle katlanır. Bu değiştirilmiş şekil, prion proteinlerini bulaşıcı kılar, çünkü diğer normal proteinleri kendiliğinden enfeksiyöz bir forma sokmaları için etkiler. Prionlar tipik olarak merkezi sinir sistemini etkiler. Beyin dokusunda bir araya toplanma eğilimi gösterirler, bu da nöron ve beyin bozulmasına yol açar. Prionlar, insanlar da ölümcül nörodejeneratif bozukluğa Creutzfeldt Jakob hastalığına CJD) neden olmaktadır. Ayrıca sığırlarda spongiform ensefalopati BSE) veya sığırlarda deli inek hastalığına neden olmaktadır.

Bakteriler

Bakteriler, asemptomatikten ani ve yoğun olan bir dizi enfeksiyondan sorumludur. Patojen bakterilerin yol açtığı hastalıklar genellikle toksin üretiminin sonucudur. Endotoksinler, bakteri ölümü ve bozulması üzerine salınan bakteri hücre duvarının bileşenleridir. Bu toksinler ateş, tansiyon değişiklikleri, titreme, septik şok, organ hasarı ve ölüm gibi semptomlara neden olmaktadır.
Ekzotoksinler bakteri tarafından üretilir ve çevrelerine salınır. Üç çeşit ekotoksin türü, sitotoksin, nörotoksin ve enterotoksin içermektedir.
• Sitotoksinler, bazı vücut hücrelerine zarar verir ya da yok eder. Streptococcus pyogenes Streptokok) bakterileri, kılcal damarlara zarar veren, kan hücrelerini tahrip eden ve et yiyen hastalıklarla alaklı semptomlara sebep olan eritrotoksinler adı verilen sitotoksinler üretir.
• Nörotoksinler, sinir sistemi ve beyin üzerinde etki yapan zehirli maddelerdir. Clostridium botulinum bakteriler kas felcine neden olan bir nörotoksin salgılarlar.
• Enterotoksinler bağırsak hücrelerini etkileyerek şiddetli kusma ve ishale neden olurlar. Enterotoksin üreten bakteri türleri arasında Bacillus, Clostridium, Escherichia, Staphylococcus Stafilokok) ve Vibriyo bulunmaktadır.
Patojenik bakteriler:
• Clostridium botulinum: Botulizm zehirlenmesi, solunum zorluğu, felç
• Pnömokok Streptococcus pneumoniae): Zatürre, sinüs enfeksiyonları, menenjit
• Mikobakteri Mycobacterium tuberculosis): Tüberküloz
• Escherichia coli O157: H7: Hemorajik kolit kanlı ishal
• Staphylococcus aureus MRSA dâhil): Cilt iltihabı, kan enfeksiyonu, menenjit
• Vibrio cholerae: Kolera

Virüsler

Virüsler, hücre olmadıkları halde bir protein zarfı kapsid) içine alınmış DNA veya RNA segmentleri olmaları bakımından benzersiz patojenlerdir. Hücrelere bulaşarak hastalıklara neden olur ve hücre makinelerine hızlı bir şekilde daha fazla virüs üretmelerini emreder. Bağışıklık sistemi tespitini önler ve konakçılarında kuvvetlice çoğalırlar. Virüsler sadece hayvan ve bitki hücrelerini değil, aynı zamanda bakteri ve arkaları da etkilemektedir.
İnsanlarda viral enfeksiyonlar ölümcül Ebola) ila şiddetli hafif-soğuk virüs) arasında değişmektedir. Sıklıkla vücutta ki belirli dokuları veya organları hedef alırlar ve enfekte ederler, örneğin İnfluenza virüsü. Kuduz virüsü yaygın olarak merkezi sinir sistemi dokusunu ve çeşitli hepatit virüsleri karaciğere enfekte ederler. Ayrıca bazı virüsler bazı kanser türlerinin gelişimiyle de ilişkilendirilmiştir. Kişi papilloma virüsleri rahim ağzı kanserine, hepatit B ve C karaciğer kanserine ve Epstein-Barr virüsü Burkitt lenfomasına lenfatik sistem bozukluğu bağlanmıştır.

Patojenik Virüsler

• Ebola virüsü: Ebola virüsü hastalığı, hemorajik ateş
• İnsan immün yetmezlik virüsü HIV): Zatürre, sinüs enfeksiyonları, menenjit
• Grip virüsü: Grip, viral pnömoni
• Norovirüs: Viral gastroenterit mide gribi
• Varicella-zoster virüsü VZV) : Suçiçeği
• Zika virüsü: Zika virüs hastalığı, bebekler de mikrosefali

Mantarlar

Mantarlar, maya ve küf içeren ökaryotik organizmalardır. Mantarların neden olduğu hastalıklar kişiler de nadir görülür ve tipik olarak fiziksel bir bariyerin cilt, mukus zarı astarı vb. veya tehlikeli bir bağışıklık sisteminin ihlal edilmesinin bir sonucudur. Patojenik mantarlar sıklıkla bir büyüme formundan diğerine geçiş yaparak hastalığa neden olur. Diğer bir deyişle, tek hücreli mayalar, maya benzeri kalıplardan küf benzeri proliferasyona geri dönüşümlü bir gelişme gösterirken, kalıplar küf benzeri malzemeden maya benzeri büyümeye geçmektedir.
Maya Candida albicans, bir dizi faktöre dayanarak yuvarlak tomurcuklanan hücre büyümesinden küf benzeri uzun hücreli büyümeye geçiş yaparak morfolojiyi değiştirir. Bu faktörler vücut sıcaklığı, PH ve belirli hormonların varlığında ki değişiklikleri içermektedir. Ayrıca C. albicans vajinal mantar enfeksiyonlarına neden olur. Benzer tipte, Histoplasma capsulatum mantar, doğal toprak habitatında filamentli küf olarak bulunmaktadır, ancak solunduğunda tomurcuklanan maya benzeri büyümeye geçer. Bu değişime ivme, akciğerlerdeki toprak sıcaklığına kıyasla artan sıcaklıktır. H. capsulatum, akciğer hastalığına neden olabilecek histoplazmoz adı verilen bir tür akciğer enfeksiyonuna neden olmaktadır.

Patojenik Mantarlar

• Aspergillus spp.: Bronşiyal astım, Aspergillus pnömonisi
• Candida albicans: Oral pamukçuk, vajinal mantar enfeksiyonu
• Epidermophyton spp.: Sporcu ayağı, sporcu kaşıntı, saçkıran
• Histoplasma capsulatum: Histoplazmoz, zatürree, kaviter akciğer hastalığı
• Trichophyton spp.: Cilt, saç ve tırnak hastalıkları

Tek Hücreli Hayvanlar

Protozoa, Protista Krallığı’ndaki küçük tek hücreli organizmalardır. Bu krallık çok çeşitlidir ve alg, öglena, amip, balçık küfü, tripanoz ve sporozoa gibi organizmaları içermektedir. Kişiler de hastalığa neden olan protistlerin çoğunluğu protozoanlardır. Parazitsel olarak beslenip ev sahibinin pahasına çoğaltarak bunu yaparlar. Parazitik protozoalar genellikle kişilere kirli toprak, yiyecek veya suyoluyla bulaşır. Ayrıca evcil ve yabani hayvanlar ile böcek vektörleri tarafından da geçebilirler. Amip Naegleria fowleri, toprak ve tatlı su habitatlarında bulunan serbest yaşayan bir protozoandır. Primer amibik meningoensefalit PAM) adı verilen hastalığa neden olduğu için beyin yiyen amip denmektedir. Bu nadir enfeksiyon, bireyler kirli suda yüzdüğünde meydana gelir. Amip burundan beyine göç eder ve beyin dokusuna zarar vermektedir.

Patojenik Protozoa

• Giardia lamblia: Giardiasis ishal hastalığı
• Entamoeba histolytica: Amip dizanteri, amip karaciğer apsesi
• Plasmodium spp.: Sıtma
• Trypanosoma brucei: Afrika uyuyan hastalık
• Trichomonas vaginalis: Rrichomoniasis cinsel yolla bulaşan enfeksiyon
• Toksoplazma gondii: Toksoplazmoz, bipolar bozukluk, depresyon, göz hastalığı

Asalak Solucanlar

Paraziter solucanlar, bitkiler, böcekler ve hayvanlar dahil olmak üzere birçok farklı organizmayı enfekte ederler. Helmintler olarak da adlandırılan parazitik kurtlar arasında nematodlar yuvarlak kurtlar ve Platyhelminthes düz kurtlar bulunmaktadır. Kamçı kurtları, diş kurtları, iğne kurtları, kanca kurtları ve trichina kurtları parazitik yuvarlak kurtlardır. Paraziter yassı kurtlar arasında solucanlar ve parazitler vardır. İnsanlarda, bu kurtların çoğu bağırsakları enfekte eder ve bazen vücudun diğer bölgelerine yayılır. Bağırsak parazitleri sindirim sisteminin duvarlarına yapışır ve konukçunun besler. Vücudun içine ya da dışına çıkan binlerce yumurta üretirler.
Paraziter kurtlar, kirli yiyecek ve su ile temas yoluyla yayılır. Ayrıca hayvanlardan ve böceklerden insanlara geçebilirler. Ayrıca tüm paraziter kurtlar sindirim sistemini etkilemez. Bağırsakları enfekte eden ve bağırsak şistozomaya sebep olan diğer Schistosoma yassı kurt türlerinin tersine, Schistosoma haematobium türleri ürogenital dokuyu ve mesaneyi enfekte eder. Schistosoma solucanlar denir kan kurtlarını yaşadıkları çünkü kan damarlarını. Dişiler yumurtalarını bıraktıktan sonra, bazı yumurtalar vücuttan idrar veya dışkı ile çıkar. Diğerleri vücut organlarında kalabilir karaciğer, dalak, akciğerler) kan kaybına, kolon tıkanıklığına, genişlemiş dalağa veya karın bölgesinde aşırı sıvı birikmesine neden olur. Schistosoma türleri, Schistosoma larvaları ile kirlenmiş suyla temas yoluyla bulaşır. Bu kurtçuklar cilde nüfuz ederek vücuda girer.

Patojenik Solucanlar

• Ascaris lumbricoides bağırsak solucanı): Askariazis astım benzeri semptomlar, gastrointestinal komplikasyonlar
• Echinococcus spp.: Tenya kistik ekinokokoz kist gelişimi, alveoler ekinokokoz akciğer hastalığı
• Şiştozoma mansoni: Fluke schistosomiasis kanlı dışkı veya idrar, gastrointestinal komplikasyonlar, organ hasarı
• Strongyloides stercoralis iplik kurdu): Strongyloidiasis deri döküntüsü, gastrointestinal komplikasyonlar, paraziter pnömoni
• Taenia solium domuz tenyası): Tenya gastrointestinal komplikasyonlar, sistiserkozis
• Trişinella spiralis parazit solucan): Trişinella solucanı trichinoz ödem, menenjit, ensefalit, miyokardit, zatürre

Kaynakça:
ncbi.nlm.nih.gov
bode-science-center.com

Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu